
Πώς να ξεχωρίζεις τις οχιές από τα ακίνδυνα φίδια της Ελλάδας
Πώς να ξεχωρίζεις τις οχιές από τα ακίνδυνα φίδια της Ελλάδας Στην Ελλάδα υπάρχουν συνολικά 23 είδη φιδιών και 6 είδη άποδων σαυρών που
Άλλες Ονομασίες
Λαφίτης, Λαφιάς, Νερολαφιάτης, Τετράγραμμος, Ραφίτης, Δενδρογαλιά, Δενδρίτης, Βεργολάζα, Αλαφιάτης, Ελαφίτης
Συνώνυμα
Triturus vulgaris schmidtleri
Tαξινόμηση
Ομοταξαξία: Ερπετά > Τάξη: Λεπιδωτά > Υπόταξη: Οφίδια > Οικογένεια: Colubridae > Γένος: Elaphe
Πρόσφατες ταξινομικές αλλαγές: Τα υποείδη E. q. rechingeri (Werner, 1932) και E. q. parensis (Cattaneo, 1999) δεν υποστηρίζονται γενετικά και αποτελούν συνώνυμα του E. q. muenteri (βλ. Thanou et al. 2019).
Υποείδη στην Ελλάδα:
Elaphe quatuorlineata muenteri (Bedriaga, 1882): Κυκλάδες.
Elaphe quatuorlineata scyrensis (Cattaneo, 1999): Σκύρος.
Elaphe quatuorlineata quatuorlineata (Lacépède, 1789) – Φερώνυμο υποείδος: υπόλοιπη κατανομή.
Εξάπλωση στην Ελλάδα
Ηπειρωτική Ελλάδα (από τον ποταμό Νέστο και δυτικά), Πελοπόννησος, Εύβοια, Ιόνια νησιά (Κέρκυρα, Λευκάδα, Μεγανήσι, Κάλαμος, Κάστος, Κεφαλονιά, Ιθάκη, Ζάκυνθος, Καρλονήσι Εχινάδων, Προβάτι Εχινάδων), Τριζόνια, Σαλαμίνα, Σπέτσες, Κυκλάδες [Κέα, Άνδρος, Τήνος, Μύκονος, Πάρος, Νάξος, Ηρακλειά, Σχοινούσα, Ίος, (Φολέγανδρος;), Αμοργός, Αντίμηλος], Σποράδες (Σκιάθος, Σκόπελος, Κυρά Παναγιά, Γιούρα, Γραμμέζα, Σκύρος).
Περιγραφή
Από τα μεγαλύτερα φίδια της Ελλάδας και της Ευρώπης. Μέγιστο ολικό μήκος μαζί με την ουρά συνήθως έως 180 cm, σπάνια μεγαλύτερο, ενώ υπάρχουν και παλιές βιβλιογραφικές αναφορές για περισσότερο από 2 m. Σώμα εύρωστο και κεφάλι σχετικά φαρδύ και μεγάλο. Τα νεαρά άτομα διαφέρουν σε χρωματισμό από τα ενήλικα.
Τα ανήλικα άτομα έχουν τυπικά βασικό χρώμα γκρι-ασημί ή γκριζοκαφέ, με μαύρες ή σκούρο καφέ ακανόνιστες κηλίδες κατά μήκος της ράχης και μικρότερες, ρομβοειδείς κηλίδες κατά μήκος των πλευρών. Συχνά οι κηλίδες της ράχης μπορεί να ενώνονται σε σημεία και να σχηματίζουν ζιγκ-ζαγκ. Το κεφάλι στη βρεγματική περιοχή είναι μαύρο (ή σκούρο καφέ), συχνά με δύο προεξοχές προς τα πίσω (παρόμοιο με της Στεφανοφόρου), που συχνά ενώνονται με την πρώτη κηλίδα σχηματίζοντας «στεφάνι». Μία μαύρη φαρδιά λωρίδα διατρέχει εγκάρσια το μέτωπο και ενώνει τα μάτια, ενώ συνεχίζεται πίσω από το μάτι και φτάνει μέχρι την άκρη του στόματος. Οι άνω χειλικές φολίδες σχηματίζουν εναλλασσόμενες μαύρες και άσπρες μπάρες, δίνοντας την όψη «οδοντοστοιχίας». Η ίριδα είναι τυπικά μαύρη. Στα υποείδη της Σκύρου και των Κυκλάδων τα ανήλικα φέρουν πιο μικρές και πιο ανοιχτόχρωμες κηλίδες (περισσότερο μοιάζουν με κάθετες μπάρες), πιο σκούρο βασικό χρώμα και πιο ανοιχτόχρωμη ίριδα ματιού. Η κοιλιά των ανηλίκων είναι άσπρη ή γκρι με διάσπαρτες μικρές μαύρες ή/και καφέ κηλίδες σε κάθε κοιλιακή φολίδα, παρόμοια με αυτή της οχιάς, στοιχείο που, σε συνδυασμό με τον γενικότερο χρωματισμό, πιθανόν να υποδηλώνει μιμητισμό.
Στα ενήλικα άτομα το βασικό χρώμα είναι καφέ (ανοιχτό ή σκούρο) με 4 μαύρες ρίγες κατά μήκος του σώματος (2 πλευροραχιαία και μία σε κάθε πλευρά). Συνήθως η περιοχή μεταξύ των πλευροραχιαίων γραμμών είναι σκουρότερη από τις πλευρές. Οι γραμμές ορισμένων ατόμων μεγάλης ηλικίας μπορεί να είναι πολύ αχνές και δυσδιάκριτες ή και το χρώμα τους να είναι σκούρο, δίνοντας έτσι την εντύπωση μονόχρωμου ζώου και κάποιες φορές σχεδόν μαύρου. Επίσης, ορισμένοι πληθυσμοί του υποείδους των Κυκλάδων εμφανίζουν μονόχρωμα άτομα χρώματος ανοιχτού καφέ, χωρίς τις τυπικές ρίγες. Το μοναδικό χαρακτηριστικό του ανήλικου χρωματισμού που παραμένει στα ενήλικα είναι η μαύρη ταινία που ενώνει το μάτι με την άκρη του στόματος, ενώ συνήθως δύο μαύρες κηλίδες εφάπτονται στο μπροστινό μέρος των ρουθουνιών.
Τα ημιενήλικα άτομα φέρουν ενδιάμεσα χαρακτηριστικά, καθώς η αλλαγή από τον ανήλικο χρωματισμό στον ενήλικο γίνεται σταδιακά (σταδιακά χάνονται οι κηλίδες ενώ εμφανίζονται οι ρίγες και το βασικό χρώμα αλλάζει από γκρι σε καφέ).
Οι φολίδες είναι ελαφρώς τροπιδωτές και διατάσσονται σε 25 σειρές στο μέσο του σώματος (σπανιότερα 23 ή 27). Μεγάλες φολίδες-πλάκες στο κεφάλι. Η κοιλιά είναι μπεζ ή κίτρινη. Όπως στα περισσότερα φίδια, τα αρσενικά διακρίνονται από τα θηλυκά από την πιο μακριά και χοντρή ουρά.
Βιότοπος / Ενδιαίτημα
Απαντά σε ποικιλία ενδιαιτημάτων, τόσο ξηρών, όσο και υγρών, συνήθως με πλούσια βλάστηση και πέτρες, αλλά και σε δάση με ανοίγματα, μακκί και καλλιέργειες. Λόγω του ότι σημαντικό μέρος της διατροφής του συνιστούν τα αυγά, συχνά προσεγγίζει κατοικημένες περιοχές με κοτέτσια. Από το ύψος της θάλασσας έως τα 1400 μέτρα υψόμετρο, αλλά συνήθως χαμηλότερα από 900 m.
Βιολογία / Συμπεριφορά
Ημερόβιο φίδι, σχετικά αργοκίνητο. Στους ζεστούς μήνες του χρόνου δραστηριοποιείται περισσότερο νωρίς το πρωί και αργά το απόγευμα, σπανιότερα στο λυκόφως. Δραστηριοποιείται κυρίως από τον Μάρτιο έως και τον Οκτώβριο, αναλόγως βέβαια και το γεωγραφικό πλάτος, το υψόμετρο, της ετήσιες κλιματικές διακυμάνσεις και το τοπικό κλίμα. Κυνηγά τη λεία του τόσο στο έδαφος, όσο και επάνω σε θάμνους και δέντρα όπου αναρριχάται πολύ επιδέξια ακόμα και σε κατακόρυφες αδρές επιφάνειες, αλλά και στο νερό όπου κολυμπά, επίσης με μεγάλη επιδεξιότητα. Ζευγαρώνει την άνοιξη και τα θηλυκά γεννούν 3-18 αυγά μέσα στο καλοκαίρι. Τα αυγά εκκολάπτονται μετά από περίπου 2 μήνες και τα νεογνά είναι πολύ μεγάλα, έως και 40 cm. Κατά την αναπαραγωγική διαδικασία τα αρσενικά δαγκώνουν τα θηλυκά για να τα ακινητοποιήσουν. Ο Λαφιάτης ενηλικιώνεται στο 3ο ή 4ο έτος της ηλικίας του και μπορεί να ξεπεράσει τα 15 χρόνια ζωής. Όταν απειληθεί μπορεί να κουλουριαστεί και να συρίζει με ανοιχτό το στόμα για να τρομάξει το θηρευτή του και μπορεί να δαγκώσει αν πιαστεί ή πλησιαστεί σε πολύ κοντινή απόσταση τη στιγμή που προειδοποιεί με συριγμό. Συνήθως όμως δεν δαγκώνει και απλά προσπαθεί να ξεφύγει, ακόμα και σε χειρισμό. Επίσης, συχνά αδειάζει το περιεχόμενου του εντέρου του σε χειρισμό, ως άμυνα.
Διατροφή
Τρέφεται με τρωκτικά, σαύρες, λαγόμορφα, πτηνά, αυγά πτηνών, αμφίβια, σπάνια με ψάρια και στην πρώιμη ανήλικη φάση ενδέχεται να τραφεί με μεγάλα ασπόνδυλα.
Δηλητήριο / Τοξίνες
Μη δηλητηριώδες φίδι και ακίνδυνο για τον άνθρωπο.
Όπως (πιθανότατα) όλα τα φίδια της Υπεροικογένειας Colubroidea, πιθανόν να διαθέτει αδένες που εκκρίνουν τοξίνες στο σάλιο (γνωστοί ως Duvernoy’s glands) (Fry et al. 2003) και που επιδρούν στη λεία του κατά την αρπαγή και κατάποσή της. Το δάγκωμά του όμως δεν αποτελεί απειλή για τον άνθρωπο.
Μύθοι για το είδος
Τα ανήλικα του είδους σε πολλές περιοχές αναγνωρίζονται ως «αστρίτες» και θεωρούνται δηλητηριώδη και επικίνδυνα, εντελώς λανθασμένα φυσικά.
Η ονομασία Λαφιάτης συχνά δίνεται σε διαφορετικά είδη (λανθασμένα) και συνοδεύεται με τον μύθο του μαστιγώματος με την ουρά και της εκδίωξης των οχιών (βλ. Έφιος). Τίποτα από τα δύο δεν ισχύει. Η ονομασία Λαφιάτης ανήκει σε αυτό το είδος και προέρχεται από την ονομασία γένους Elaphe (> Ελαφιάτης > Λαφιάτης) και η χρήση του για άλλα είδη εκτός του γένους είναι αδόκιμη.
Ένας ακόμα παλιός μύθος είναι ότι προσελκύεται από το γάλα και ότι θηλάζει από τα ζώα παραγωγής, κάτι εντελώς ανυπόστατο. Ο μύθος αυτός μπορεί να αφορά και άλλα είδη. Τα φίδια δεν προσελκύονται από το γάλα, δεν διαθέτουν τα απαραίτητα ένζυμα για να το χωνέψουν και δεν έχουν την ανατομία του σώματος για να θηλάζουν. Ο θηλασμός είναι αποκλειστικό χαρακτηριστικό και εξελικτική προσαρμογή των θηλαστικών.
Απειλές / Πιέσεις
Η υποβάθμιση και η καταστροφή των ενδιαιτημάτων λόγω οικιστικής, τουριστικής, βιομηχανικής και αγρο-κτηνοτροφικής ανάπτυξης ή ρύπανσης, οι δρόμοι, οι πυρκαγιές, οι αδέσποτες γάτες, η εισαγωγή ξενικών θηρευτών (π.χ. κυνηγετικοί φασιανοί, παγώνια και μινκ), και η εσκεμμένη θανάτωση, είναι οι κύριες απειλές και πιέσεις του είδους. Ως πιθανή απειλή μπορεί να θεωρηθεί και η εισαγωγή του ξενικού μύκητα που προσβάλει τα φίδια και έχει εντοπιστεί σε χώρες της Ευρώπης (Origgi et al. 2022), όχι όμως ακόμα στην Ελλάδα.
Καθεστώς κινδύνου
Αξιολογείται ως είδος Χαμηλού Κινδύνου (LC) στην Κόκκινη Λίστα της IUCN (2024) και στον Κόκκινο Κατάλογο των Απειλούμενων Ζώων της Ελλάδας (2023).
Καθεστώς προστασίας
Προστατεύεται από:
α) την Κοινοτική Οδηγία 92/43/ΕΟΚ (Παραρτήματα II και IV)
β) το Προεδρικό Διάταγμα υπ’αρ. 67 (ΦΕΚ 23/Α/30-1-81, Πίνακας Β’)
γ) τη Σύμβαση της Βέρνης (Παράρτημα II)
Βιβλιογραφικές αναφορές στο κείμενο
1. Thanou, E., Kornilios, P., Lymberakis, P., Leaché, A.D. (2019). Genomic and mitochondrial evidence of ancient isolations and extreme introgression in the Four-lined snake. Current Zoology 66: 99-111.
2. Fry, B.G., Wüster, W., Ryan Ramjan, S.F., Jackson, T., Martelli, P. and Kini, R.M. (2003). Analysis of Colubroidea snake venoms by liquid chromatography with mass spectrometry: evolutionary and toxinological implications. Rapid Communications in Mass Spectrometry 17: 2047-2062.
3. Origgi, F.C., Pisano, S.R.R., Glaizot, O., Hertwig, S.T., Schmitz, A. & Ursenbacher, S. (2022). Ophiodimyces ophiodiicola, Etiologic Agent of Snake Fungal Disease, in Europe since Late 1950s. Emerging infectious diseases 28(10): 2064–2068.
4. Bowles, P. (2024). Elaphe quatuorlineata. The IUCN Red List of Threatened Species 2024: e.T157264A204978521.
5. Dimaki, M. (2023). Elaphe quatuorlineata. The Greek Red List of Threatened Species. Available at redlist.necca.gov.gr.
Πώς να ξεχωρίζεις τις οχιές από τα ακίνδυνα φίδια της Ελλάδας Στην Ελλάδα υπάρχουν συνολικά 23 είδη φιδιών και 6 είδη άποδων σαυρών που
Μην αιχμαλωτίζεις χελώνες από τη φύση! Οι χελώνες είναι για τους περισσότερους τα πιο συμπαθητικά ερπετά. Αυτή η φιλική τους όψη όμως, σε συνδυασμό
Ποια τα δηλητηριώδη ερπετά στην Ελλάδα; Στην Ελλάδα μπορεί κανείς να συναντήσει περισσότερα από 70 είδη ερπετών! Από αυτά, μόνο 7 είναι δηλητηριώδη και
Οικολόγοι που αμολάνε… φίδια! Δεν υπάρχει ούτε ένας κάτοικος της χώρας μας σήμερα που να μην έχει ακούσει, έστω και μία φορά χαρακτηριστικά, ότι
Πώς να κρατήσω τα φίδια μακριά από το σπίτι; Παρ’ όλο που τα περισσότερα φίδια στη χώρα μας είναι ακίνδυνα, οι περισσότεροι άνθρωποι λόγω
Δάγκωμα φιδιού – Πρόληψη και Πρώτες Βοήθειες Συμπτώματα Τα πρώτα συμπτώματα μετά από ένα δηλητηριώδες δάγκωμα είναι έντονος πόνος και οίδημα (πρήξιμο) στο σημείο