
Πώς να ξεχωρίζεις τις οχιές από τα ακίνδυνα φίδια της Ελλάδας
Πώς να ξεχωρίζεις τις οχιές από τα ακίνδυνα φίδια της Ελλάδας Στην Ελλάδα υπάρχουν συνολικά 23 είδη φιδιών και 6 είδη άποδων σαυρών που
Άλλες Ονομασίες
Κοιλοπέλτης, Σαυρόφιδο
Συνώνυμα
Malpolon monspessulanus insignitus
Tαξινόμηση
Ομοταξαξία: Ερπετά > Τάξη: Λεπιδωτά > Υπόταξη: Οφίδια > Οικογένεια: Psammophiidae > Γένος: Malpolon
Υποείδη στην Ελλάδα: Malpolon insignitus fuscus (Fleischmann 1831).
Εξάπλωση στην Ελλάδα
Ηπειρωτική Ελλάδα, Πελοπόννησος, Εύβοια, Θάσος, Λήμνος, Λέσβος, Χίος, Σάμος, Κάλυμνος, Κως, Τριζόνια, Ελαφόνησος, Ψηλή Αργολίδας, Ύδρα, Πόρος, Σαλαμίνα, Κέρκυρα, Ερεικούσα, Λευκάδα, Μεγανήσι, Κεφαλονιά, Ιθάκη, Οξυά, Ζάκυνθος, Παλαιό Τρικέρι, Σκιάθος, Σκόπελος. Η παρουσία του είδους στο Καστελλόριζο χρειάζεται επιβεβαίωση.
Περιγραφή
Μέγιστο ολικό μήκος μαζί με την ουρά συνήθως έως 150 cm, πολύ σπάνια περισσότερο. Κοντόχοντρο σχετικά σώμα με μακριά και λεπτή ουρά και κεφάλι χαρακτηριστικά στενό. Μεγάλα μάτια και έντονα, ανασηκωμένα υπερόφρια τόξα που δίνουν στο φίδι ένα μόνιμα «οργισμένο» ύφος/έκφραση, ανεξάρτητα φυσικά από τις πραγματική διάθεση του ζώου (τα ερπετά δεν έχουν εκφράσεις προσώπου). Η κόρη είναι στρογγυλή και η ίριδα σκούρη καφέ ή πορτοκαλί, με έναν πορτοκαλί ή κίτρινο λεπτό δακτύλιο περιμετρικά της κόρης.
Τα ανήλικα άτομα τυπικά χρώματος γκρι, μπεζ ή ανοιχτό καφέ, με πολυάριθμα καφέ και άσπρα στίγματα διατεταγμένα με εμφανώς συμμετρικό τρόπο σε παράλληλες σειρές κατά μήκος όλου του σώματος. Κατά κανόνα παρουσιάζουν στο μπροστινό μέρος του κεφαλιού (περιοχή ρύγχους) έντονα σχήματα με λευκό περίγραμμα που θυμίζουν μάσκα σαμουράι. Η κάτω γνάθος φέρει άσπρες και καφέ γραμμώσεις. Η κοιλιά είναι τυπικά χρώματος πορτοκαλί ή κίτρινη κεντρικά και διατρέχεται από σειρές λευκών και καφέ τετραγωνισμένων στιγμάτων.
Τα ενήλικα παρουσιάζουν έντονο φυλετικό διμορφισμό: Τα θηλυκά διατηρούν το μοτίβο και τον χρωματισμό των ανηλίκων, συνήθως όμως με πιο άτονα χρώματα και στίγματα, τόσο σε σώμα, όσο και σε κοιλιά. Συχνά αποκτούν πορτοκαλί-κοκκινωπούς τόνους γύρω από το λαιμό και στα σχέδια των άνω χειλικών φολίδων.
Τα αρσενικά όσο μεγαλώνουν σταδιακά αποκτούν ενιαίο χρώμα χωρίς στίγματα, κατά κανόνα γκριζογάλανο, ενίοτε με τόνους του μωβ (ειδικά στη ράχη). Το γκριζογάλανο χρώμα είναι πιο έντονο στο κάτω μέρος των πλευρών, ενώ το ραχιαίο τμήμα είναι πιο άτονο σε χρώμα. Η περιοχή του λαιμού πλευρικά είναι χρώματος τιρκουάζ ή λαχανί και κοντά στο στόμα αλλά και στις άνω χειλικές φολίδες κίτρινο. Σχεδόν πάντα στις άκρες της κάτω γνάθου σχηματίζεται μια λευκή γραμμή. Ο λαιμός και η κοιλιά αποκτούν χρώμα ανοιχτό κίτρινο ή κιτρινοπράσινο με καθόλου ή αχνές μόνο κηλίδες και στίγματα. Τα αρσενικά γίνονται πολύ μεγαλύτερα από τα θηλυκά, τυπικό χαρακτηριστικό στα φίδια των οποίων τα αρσενικά κρατούν επικράτειες και μάχονται για αυτές μεταξύ τους.
Και στα δύο φύλα, σε όλες τις ηλικιακές φάσεις, μπορεί να υπάρξουν σκουρότερα άτομα, σχεδόν μαύρα.
Οι φολίδες του σώματος φέρουν χαρακτηριστική αυλάκωση κατά μήκος κεντρικά, είναι μεγάλες και δίνουν την εμφάνιση του πλέγματος, ειδικά στις πλευρές. Διατάσσονται σε 17 σειρές στο μέσο του σώματος. Μεγάλες φολίδες-πλάκες στο κεφάλι. Η μετωπική πλάκα είναι μακρύτερη από τις βρεγματικές, σε αντίθεση με τα υπόλοιπα φίδια της χώρας. Όπως στα περισσότερα φίδια, τα αρσενικά διακρίνονται από τα θηλυκά και από την πιο μακριά και χοντρή ουρά. Τα δόντια με τα οποία ο Σαπίτης διοχετεύει τις τοξίνες στο θήραμά του βρίσκονται στο πίσω μέρος της άνω γνάθου, είναι σταθερά και φέρουν εξωτερική αυλάκωση (οπισθόγλυφο).
Βιότοπος / Ενδιαίτημα
Προτιμά σχετικά ξηρά ενδιαιτήματα σε χαμηλά υψόμετρα, όπως μακκί, φρύγανα, δάση πεύκης με ανοίγματα, λιβάδια με πέτρες, βραχώδεις/πετρώδεις πλαγιές, θίνες, καλλιέργειες με φυτοφράχτες, κήπους και άλλα, σπανιότερα σε ανοιχτά φυλλοβόλα δάση και σε περιοχές με σχετικά υψηλή υγρασία. Από το ύψος της θάλασσας και συνήθως έως 700 μέτρα υψόμετρο, σπανίως πιο ψηλά.
Βιολογία / Συμπεριφορά
Ημερόβιο φίδι που δραστηριοποιείται ακόμα και σε σχετικά υψηλές θερμοκρασίες. Πολύ νευρικό φίδι που κινείται εξαιρετικά γρήγορα (από τα πιο γρήγορα φίδια της χώρας), ενώ μπορεί επίσης να κολυμπά και να σκαρφαλώνει με μεγάλη ευκολία, είτε για να διαφύγει, είτε για να κυνηγήσει τη λεία του. Διαθέτει πολύ καλή όραση και ανασηκώνει συχνά το κεφάλι του ψηλά (θυμίζοντας κόμπρα) για να εποπτεύσει την περιοχή. Φέρει αδένες κάτω από το δέρμα ανάμεσα στα μάτια και τα ρουθούνια. Οι αδένες αυτοί παράγουν υγρό έκκριμα που το φίδι απλώνει τρίβοντας το ρύγχος σε όλο το σώμα (ειδικά μετά την έκδυση) και το καθιστά “αδιάβροχο”, έτσι ώστε να εμποδίζεται η εξάτμιση των υγρών του σώματος, πράγμα που το βοηθά να δραστηριοποιείται και σε υψηλές θερμοκρασίες. Επίσης περιέχει φερομόνες με τις οποίες το φίδι σημαδεύει την περιοχή του και επικοινωνεί με τα υπόλοιπα φίδια του είδους. Την άνοιξη τα αρσενικά ορίζουν/οριοθετούν τις επικράτειές τους και δίνουν μάχες μεταξύ τους με τυλίγματα και δαγκώματα. Τα μικρότερα αρσενικά διώκονται από τα μεγαλύτερα εκτός περιοχής. Τα αρσενικά «φλερτάρουν» με τα θηλυκά της επικράτειάς τους και τα δελεάζουν φέρνοντάς τους θηράματα ως δώρα, εξαιρετικά σπάνια συμπεριφορά για φίδια. Ζευγαρώνουν αργά την άνοιξη και τα θηλυκά γεννούν 4-20 αυγά, που εκκολάπτονται μετά από περίπου 2 μήνες, στα μέσα Αυγούστου ή στις αρχές Σεπτεμβρίου. Τα θηλυκά μπορεί να διαμορφώσουν το μαλακό χώμα κάτω από πέτρες για τη δημιουργία καλύτερης θέσης ωοαπόθεσης, επίσης σπάνια συμπεριφορά για φίδια. Θα αμυνθεί σθεναρά αν απειληθεί, συρίζοντας πολύ δυνατά, σηκώνοντας το κεφάλι και πλαταίνοντας τον λαιμό και θα προσποιηθεί επίθεση αν πλησιαστεί αρκετά. Θα δαγκώσει δυνατά αν πιαστεί, πατηθεί ή πλησιαστεί πολύ τη στιγμή που προειδοποιεί.
Διατροφή
Τρέφεται με τρωκτικά, σαύρες, πτηνά, αμφίβια, αλλά και με φίδια, ακόμα και του ίδιου είδους. Στην πρώιμη ανήλικη φάση μπορεί να τραφεί με μεγάλα ασπόνδυλα.
Δηλητήριο / Τοξίνες
Δηλητηριώδες με ασθενές δηλητήριο. Ακίνδυνο για τον άνθρωπο φίδι.
Πρόκειται για οπισθόγλυφο φίδι, που σημαίνει ότι τα δόντια που διοχετεύουν το δηλητήριο/τις τοξίνες βρίσκονται στο πίσω μέρος της στοματικής κοιλότητας και είναι σταθερά. Τα δόντια αυτά δεν είναι σωληνωτά αλλά φέρουν μια εξωτερική αυλάκωση μέσω της οποίας διοχετεύονται αργά οι τοξίνες από αδένες (γνωστοί ως Duvernoy’s glands) κατά τη διάρκεια επίμονων δαγκωμάτων. Η θέση των δοντιών καθιστούν την διοχέτευση των τοξινών στον άνθρωπο εξαιρετικά δύσκολη. Ενώ οι τοξίνες επιδρούν στη λεία του κατά την αρπαγή και κατάποσή της, το δάγκωμα δεν μπορεί να προκαλέσει σοβαρές βλάβες στον άνθρωπο. Ένα επίμονο και μεγάλο σε διάρκεια δάγκωμα, έχει φανεί ότι σε πολύ σπάνιες περιπτώσεις μπορεί να προκαλέσει σε ευαίσθητα άτομα τοπικό πρήξιμο για μερικές ώρες, δεν αποτελεί όμως κίνδυνο για την ανθρώπινη ζωή με την αυτή καθαυτή δράση του. Τέτοιου είδους (επίμονα) δαγκώματα προκαλούνται κατά την αρπαγή του ζώου και έτσι αφορούν κυρίως ερπετολόγους που θέλουν να συλλάβουν το φίδι και όχι ατυχήματα. Έως ήμερα δεν έχει καταγραφεί κανένα περιστατικό δηλητηρίασης/τοξίκωσης ή οποιουδήποτε συστημικού συμπτώματος στον άνθρωπο από δάγκωμα του είδους, παρά τα πολλά περιστατικά δαγκώματος, κυρίως σε ερπετολόγους.
Μύθοι για το είδος
Η ατυχώς δοσμένη ονομασία του είδους έχει δώσει τροφή για μυθοπλασία και έτσι, ο πιο κοινός μύθος θέλει το μέλος του σώματος που δαγκώνεται να σαπίζει και να χρειάζεται άμεσα ακρωτηριασμό, καθώς «η σήψη εξαπλώνεται όλο και περισσότερο με τον χρόνο». Φυσικά και δεν ισχύει κάτι τέτοιο και το φίδι κατατάσσεται στα ακίνδυνα είδη. Ευτυχώς σε αρκετές περιοχές της Ελλάδας το είδος αναγνωρίζεται από τους ντόπιους ως Δενδρογαλιά ή ακόμα και ως Λαφιάτης και έτσι δεν αντιμετωπίζεται ως επικίνδυνο ζώο.
Απειλές / Πιέσεις
Η υποβάθμιση και η καταστροφή των ενδιαιτημάτων λόγω οικιστικής, τουριστικής, βιομηχανικής και αγρο-κτηνοτροφικής ανάπτυξης ή ρύπανσης, οι δρόμοι, οι πυρκαγιές, οι αδέσποτες γάτες, η εισαγωγή ξενικών θηρευτών (π.χ. κυνηγετικοί φασιανοί, παγώνια και μινκ), και η εσκεμμένη θανάτωση, είναι οι κύριες απειλές και πιέσεις του είδους. Ως πιθανή απειλή μπορεί να θεωρηθεί και η εισαγωγή του ξενικού μύκητα που προσβάλει τα φίδια και έχει εντοπιστεί σε χώρες της Ευρώπης (Origgi et al. 2022), όχι όμως ακόμα στην Ελλάδα.
Καθεστώς κινδύνου
Αξιολογείται ως είδος Χαμηλού Κινδύνου (LC) στην Κόκκινη Λίστα της IUCN (2021) και στον Κόκκινο Κατάλογο των Απειλούμενων Ζώων της Ελλάδας (2023).
Καθεστώς προστασίας
Προστατεύεται από:
α) το Προεδρικό Διάταγμα υπ’αρ. 67 (ΦΕΚ 23/Α/30-1-81, Πίνακας Β’)
β) τη Σύμβαση της Βέρνης (Παράρτημα III)
Βιβλιογραφικές αναφορές στο κείμενο
1. Origgi, F.C., Pisano, S.R.R., Glaizot, O., Hertwig, S.T., Schmitz, A. & Ursenbacher, S. (2022). Ophiodimyces ophiodiicola, Etiologic Agent of Snake Fungal Disease, in Europe since Late 1950s. Emerging infectious diseases 28(10): 2064–2068.
2. Aghasyan, A., Avci, A., Tuniyev, B., Lymberakis, P., Andrén, C., Cogălniceanu, D., Wilkinson, J., Ananjeva, N.B., Üzüm, N., Orlov, N.L., Podloucky, R., Tuniyev, S., Kaya, U., Vogrin, M. & Baha El Din, S. (2021). Malpolon insignitus. The IUCN Red List of Threatened Species 2021: e.T157253A744783.
Πώς να ξεχωρίζεις τις οχιές από τα ακίνδυνα φίδια της Ελλάδας Στην Ελλάδα υπάρχουν συνολικά 23 είδη φιδιών και 6 είδη άποδων σαυρών που
Μην αιχμαλωτίζεις χελώνες από τη φύση! Οι χελώνες είναι για τους περισσότερους τα πιο συμπαθητικά ερπετά. Αυτή η φιλική τους όψη όμως, σε συνδυασμό
Ποια τα δηλητηριώδη ερπετά στην Ελλάδα; Στην Ελλάδα μπορεί κανείς να συναντήσει περισσότερα από 70 είδη ερπετών! Από αυτά, μόνο 7 είναι δηλητηριώδη και
Οικολόγοι που αμολάνε… φίδια! Δεν υπάρχει ούτε ένας κάτοικος της χώρας μας σήμερα που να μην έχει ακούσει, έστω και μία φορά χαρακτηριστικά, ότι
Πώς να κρατήσω τα φίδια μακριά από το σπίτι; Παρ’ όλο που τα περισσότερα φίδια στη χώρα μας είναι ακίνδυνα, οι περισσότεροι άνθρωποι λόγω
Δάγκωμα φιδιού – Πρόληψη και Πρώτες Βοήθειες Συμπτώματα Τα πρώτα συμπτώματα μετά από ένα δηλητηριώδες δάγκωμα είναι έντονος πόνος και οίδημα (πρήξιμο) στο σημείο