Βιότοπος / Ενδιαίτημα

Απαντά σε κάθε τύπο υγροτόπου και σε σχεδόν όλα τα ενδιαιτήματα, τόσο υγρά, όσο και ξηρά, και μπορεί να βρεθεί ακόμα και χιλιόμετρα μακριά από οποιονδήποτε όγκο νερού. Από το ύψος της θάλασσας έως και 2000 μέτρα υψόμετρο.

Βιολογία / Συμπεριφορά

Πολύ προσαρμοστικό είδος. Δραστηριοποιείται τόσο την ημέρα, όσο και τη νύχτα και σχεδόν καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους, ακόμα και στις ζεστές ηλιόλουστες ημέρες του χειμώνα, ειδικά στα χαμηλά υψόμετρα και στα νότια της κατανομής του. Παρουσιάζει μεγάλη ανθεκτικότητα στις χαμηλές θερμοκρασίες και έχει καταγραφεί να κυνηγά νύχτα με 9° C. Κολυμπά επιδέξια και συνήθως βρίσκεται εντός ή κοντά σε υδάτινους όγκους, κυνηγώντας ενεργά τη λεία του. Αν τρομάξει καταδύεται και κρύβεται μέσα στο νερό, όπου μπορεί να παραμείνει χωρίς ανάσα για πολλά λεπτά. Παρατηρείται σχετικά εύκολα τα πρωινά να λιάζεται στην παρόχθια βλάστηση. Στη διαδικασία ζευγαρώματος μπορεί να συμμετέχουν πολλά αρσενικά, σχηματίζοντας μικρές συγκεντρώσεις γύρω από το θηλυκό, διεκδικώντας το ζευγάρωμα. Τα αρσενικά δεν μάχονται όπως γίνεται σε αρκετά άλλα είδη φιδιών και δεν κρατούν επικράτειες. Ζευγαρώνει την άνοιξη και τα θηλυκά, ανάλογα με το μέγεθος, μπορούν να εναποθέσουν από 2 μέχρι και 100 αυγά (συνήθως μέχρι 30) τα οποία εκκολάπτονται μέχρι και 2 μήνες μετά. Ακολουθεί δύο στρατηγικές άμυνας σε περίπτωση που απειληθεί. Η μία είναι να πλαταίνει το κεφάλι και τον λαιμό και να ανασηκώνει το κεφάλι, θυμίζοντας οχιά ή άλλο επικίνδυνο φίδι, να συρίζει δυνατά και να προσποιείται επίθεση με κλειστό το στόμα. Η άλλη είναι να παριστάνει το νεκρό, γυρίζοντας ανάποδα, ανοίγοντας το στόμα, βγάζοντας τη γλώσσα έξω και μένοντας ακίνητο. Σε κάθε περίπτωση, αν χειριστεί θα εκκρίνει έντονα δύσοσμο υγρό που αποτρέπει τους περισσότερους θηρευτές, παραδόξως όμως ποτέ δεν δαγκώνει ως άμυνα. Διαθέτει ανοσία στις τοξίνες των αμφιβίων με τα οποία τρέφεται.

Διατροφή

Τρέφεται κυρίως με αμφίβια και δευτερευόντως με ψάρια, αλλά ευκαιριακά θα τραφεί και με τρωκτικά, σαύρες και νεοσσούς. Στην πρώιμη ανήλικη φάση τρέφεται με γυρίνους και μπορεί να τραφεί και με μεγάλα ασπόνδυλα.

Δηλητήριο / Τοξίνες

Μη δηλητηριώδες φίδι και ακίνδυνο για τον άνθρωπο.

Όπως (πιθανότατα) όλα τα φίδια της Υπεροικογένειας Colubroidea, διαθέτει αδένες που εκκρίνουν τοξίνες στο σάλιο (γνωστοί ως Duvernoy’s glands) (Fry et al. 2003) και που επιδρούν στη λεία του κατά την αρπαγή και κατάποσή της. Δεν δαγκώνει όμως ποτέ ως άμυνα, αλλά και το δάγκωμά του δεν θα μπορούσε να προκαλέσει καμία βλάβη στον άνθρωπο.

Μύθοι για το είδος

Στη Σαμοθράκη τα μεγάλα κατάμαυρα θηλυκά που εντοπίζονται μακριά από υδάτινους όγκους αναγνωρίζονται από τους ντόπιους ως Οχεντρίτες και θεωρούνται άκρως επικίνδυνα. Παρομοίως τα μαύρα μεγάλα θηλυκά αναγνωρίζονται σε περιοχές της Εύβοιας ως “Σαπίτες” και θεωρούνται κι εκεί επικίνδυνα. Αντίστοιχα, και σε άλλες περιοχές, τα μεγάλα θηλυκά όταν πλαταίνουν το κεφάλι και ακολουθούν την εκφοβιστική στρατηγική άμυνας (βλ.  Βιολογία / Συμπεριφορά) συγχέονται συχνά με οχιά. Πρόκειται φυσικά για εντελώς ακίνδυνα ζώο και ξεχωρίζει εύκολα από τις οχιές από το μακρόστενο σώμα και ουρά.

Απειλές / Πιέσεις

Η υποβάθμιση και η καταστροφή των ενδιαιτημάτων λόγω οικιστικής, τουριστικής, βιομηχανικής και αγρο-κτηνοτροφικής ανάπτυξης ή ρύπανσης, οι δρόμοι, οι πυρκαγιές, οι αδέσποτες γάτες, η εισαγωγή ξενικών θηρευτών (π.χ. κυνηγετικοί φασιανοί, παγώνια και μινκ), και η εσκεμμένη θανάτωση, είναι οι κύριες απειλές και πιέσεις του είδους. Ως πιθανή απειλή μπορεί να θεωρηθεί και η εισαγωγή του ξενικού μύκητα που προσβάλει τα φίδια και έχει εντοπιστεί σε χώρες της Ευρώπης (Origgi et al. 2022), όχι όμως ακόμα στην Ελλάδα.

Καθεστώς κινδύνου

Αξιολογείται ως είδος Χαμηλού Κινδύνου (LC) στην Κόκκινη Λίστα της IUCN (2021) και στον Κόκκινο Κατάλογο των Απειλούμενων Ζώων της Ελλάδας (2023).

Καθεστώς προστασίας

Προστατεύεται από:

α) το Προεδρικό Διάταγμα υπ’αρ. 67 (ΦΕΚ 23/Α/30-1-81, Πίνακας Β’)

β) τη Σύμβαση της Βέρνης (Παράρτημα III)

Βιβλιογραφικές αναφορές στο κείμενο

1. Asztalos, M., Ayaz, D., Bayrakcı, Y., Afsar, M., Tok, C. V., Kindler, C., Jablonski, D. & Fritz, U. (2021). It takes two to tango – Phylogeography, taxonomy and hybridization in grass snakes and dice snakes (Serpentes: Natricidae: Natrix natrix, N. tessellata). Vertebrate Zoology 71: 813–834.

2. Fry, B.G., Wüster, W., Ryan Ramjan, S.F., Jackson, T., Martelli, P. and Kini, R.M. (2003). Analysis of Colubroidea snake venoms by liquid chromatography with mass spectrometry: evolutionary and toxinological implications. Rapid Communications in Mass Spectrometry 17: 2047-2062.

3. Origgi, F.C., Pisano, S.R.R., Glaizot, O., Hertwig, S.T., Schmitz, A. & Ursenbacher, S. (2022). Ophiodimyces ophiodiicola, Etiologic Agent of Snake Fungal Disease, in Europe since Late 1950s. Emerging infectious diseases 28(10): 2064–2068.

4. Aghasyan, A., Avci, A., Tuniyev, B., Crnobrnja-Isailović, J., Lymberakis, P., Andrén, C., Cogălniceanu, D., Ananjeva, N.B., Üzüm, N., Orlov, N.L., Podloucky, R., Tuniyev, S., Kaya, U., Ajtic, R., Vogrin, M., Corti, C., Pérez Mellado, V., Sá-Sousa, P., Cheylan, M., Pleguezuelos, J., Sterijovski, B., Nettmann, H.K., Borczyk, B., Schmidt, B., Meyer, A., Lau, M., Borkin, L., Milto, K., Golynsky, E., Belouskova, A., Rustamov, A, Nuridjanov, D. & Munkhbayar, K. (2021). Natrix natrix. The IUCN Red List of Threatened Species 2021: e.T165594334A545209. 

5. Ioannidis, I. (2023). Natrix natrix. The Greek Red List of Threatened Species. Available at redlist.necca.gov.gr.