Οχιά

Vipera ammodytes (Linnaeus, 1758)

Άλλες Ονομασίες

Κοντοσέρβα, Κουρκούλης, Κοντόθωρος, Κοντοθοδωρής, Κερασφόρος Οχιά, Κατσουροχιά, Κατσουλοχιά, Στρίδης, Στρίδα

Συνώνυμα

Triturus vulgaris schmidtleri

Tαξινόμηση

Ομοταξαξία: Ερπετά > Τάξη: Λεπιδωτά > Υπόταξη: Οφίδια > Οικογένεια: Viperidae > Γένος: Vipera

Υποείδη στην Ελλάδα: Vipera ammodytes meridionalis (Boulenger, 1903). Πρόσφατες εργασίες που έχουν προτείνει περιγραφή ξεχωριστών υποειδών μέχρι στιγμής από μη ακαδημαϊκούς ερευνητές στερούνται φυλογενετικών και μοριακών αναλύσεων και στατιστικής σημαντικότητας και ως εκ τούτου δεν λαμβάνονται υπόψη στο παρόν. Το ταξινομικό καθεστώς του είδους χρήζει αναθεώρησης καθώς εντοπίζονται αρκετοί διακριτοί εξελικτικοί κλάδοι με μεγάλη διαφοροποίηση (Ursenbacher et al. 2008,  Thanou et al. 2023).

 

Εξάπλωση στην Ελλάδα

Ηπειρωτική Ελλάδα, Πελοπόννησος, Εύβοια, Μεγαλόννησος Καρύστου, Θάσος, Αμμουλιανή, Σποράδες (Σκιάθος, Σκόπελος, Αλόννησος, Περιστερά, Αδέλφια), Ιόνια νησιά (Κέρκυρα, Λευκάδα, Κάλαμος, Ιθάκη, Κεφαλλονιά), Κυκλάδες (Άνδρος, Τήνος, Μύκονος, Δήλος,  Ρήνεια, Σύρος, Νάξος, Πάρος, Αντίπαρος, Δεσποτικό, Στρογγυλή, Ίος, Σίκινος, Ηρακλειά, Άνω Κουφονήσι),  Σαλαμίνα, Πόρος, Ελαφόνησος.

 

Περιγραφή

Μέγιστο μήκος μαζί με την ουρά έως 90 cm, συνήθως όμως μικρότερο και εξαιρετικά σπάνια μεγαλύτερο. Οι πληθυσμοί των Κυκλάδων και της Πελοποννήσου έχουν αρκετά μικρότερο μέγεθος. Σώμα εύρωστο και κοντόχοντρο, κεφάλι φαρδύ με «μάγουλα» που προεξέχουν και ουρά κοντή που στενεύει απότομα με μυτερή απόληξη. Φέρει χαρακτηριστική απόφυση στην άκρη του ρύγχους, σαν μικρό κέρατο. Η απόφυση αυτή είναι μαλακή και καλύπτεται από φολίδες. Βασικό χρώμα σώματος (φόντο) γκρι, σταχτί, μπεζ ή ανοιχτό καφέ. Στη ράχη τυπικά σχηματίζεται φαρδιά τεθλασμένη γραμμή (ζιγκ ζαγκ) χρώματος σκούρου καφέ ή μαύρου (σπανιότερα λαδί ή κοκκινωπού χρώματος), που συχνά όμως μπορεί να διακόπτεται σε σημεία και να σχηματίζει ρόμβους ή κηλίδες. Σε ορισμένα άτομα μπορεί να μην υπάρχει καθόλου ενωμένη γραμμή και να σχηματίζονται μόνο ρόμβοι σε ολόκληρη τη ράχη. Επίσης, σε ορισμένα άτοματα τα σχέδια της ράχης μπορεί να είναι ανοιχτόχρωμα κεντρικά με σκούρο περίγραμμα. Στις πλευρές τυπικά σχηματίζονται σκούρες κηλίδες που σε κάποιους πληθυσμούς μπορεί και να απουσιάζουν. Μία σκούρη γραμμή ξεκινά στο πίσω μέρος κάθε ματιού έως την άκρη του στόματος (ή την αρχή του λαιμού). Στα αρσενικά κατά κανόνα η γραμμή αυτή ακουμπάει το μάτι ενώ στα θηλυκά φθίνει/σβήνει πριν ακουμπήσει το μάτι. Επίσης, τα αρσενικά κατά κανόνα φέρουν μια κάθετη γραμμή κάτω από κάθε μάτι σαν «δάκτυ», ενώ στα θηλυκά απουσιάζει ή εμφανίζεται πολύ αχνή/αμυδρή. Η άκρη της ουράς είναι τυπικά πράσινη-κιτρινοπράσινη (στα αρσενικά στους πληθυσμούς των Β. Σποράδων η άκρη της ουράς είναι μαύρη). Ελάχιστα ζώα (κάτω των 5) έχουν καταγραφεί στην Ελλάδα μέχρι σήμερα με μελανισμό – κατάμαυρα. Η κόρη του ματιού είναι κατακόρυφη σε συνθήκες έντονου φωτισμού, η οποία ανοίγει και γίνεται στρογγυλή σε συνθήκες χαμηλού φωτισμού. Η ίριδα είναι χρυσού χρώματος. Η κοιλιά φέρει διάσπαρτα λευκά και μαύρα ή καφέ στίγματα/κηλίδες (κάθε κοιλιακή φολίδα φέρει εναλλασόμενες φωτεινές και σκούρες κηλίδες). Τα αρσενικά διαφέρουν από τα θηλυκά καθώς έχουν μεγαλύτερη αντίθεση μεταξύ των σχεδίων και του φόντου με πιο σκούρα σχέδια και πιο ανοιχτόχρωμο φόντο, πιο λεπτό σώμα και σχέδια στο κεφάλι (τα θηλυκά κατά κανόνα δεν φέρουν σχέδια στο κεφάλι). Όπως στα περισσότερα φίδια, τα αρσενικά διακρίνονται από τα θηλυκά και από την πιο μακριά και χοντρή ουρά. Ο φυλετικός διμορφισμός, όσον αφορά το χρώμα, είναι δυνατόν να είναι διακριτός ακόμα και στα ανήλικα άτομα.

Οι φολίδες είναι έντονα τροπιδωτές και διατάσσονται σε 21 σειρές (σπανιότερα σε 19 ή 23) στο μέσο του σώματος. Οι φολίδες του κεφαλιού είναι μικρές και, εκτός από τις επιοφθαλμικές, δεν σχηματίζονται μεγάλες πλάκες. Τα δόντια που εκχέουν το δηλητήριο είναι σωληνωτά, κινητά και βρίσκονται στο μπροστινό μέρος της άνω γνάθου (σωληνόγλυφο).

Φωτογραφίες είδους

(Σημαντικό: Ο χρωματισμός μπορεί να ποικίλει αρκετά μεταξύ των ατόμων του είδους, ή να διαφέρει μεταξύ των ανήλικων και των ενήλικων ζώων. Κάντε κλικ στις εικόνες για περισσότερες πληροφορίες).

Βιότοπος / Ενδιαίτημα

Απαντά σε μεγάλη ποικιλία ενδιαιτημάτων, τόσο υγρά, όσο και ξηρά, σχεδόν σε κάθε τύπο βλάστησης και οικοτόπου, από το ύψος της θάλασσας έως και 2000 μέτρα υψόμετρο.

 

Βιολογία / Συμπεριφορά

Δραστηριοποιείται κυρίως μεταξύ Μαρτίου και Νοεμβρίου, αναλόγως και των κλιματικών διακυμάνσεων, του υψομέτρου και του γεωγραφικού πλάτους, αλλά συχνά δραστηριοποιείται και κατά τις ζεστές ηλιόλουστες ημέρες του χειμώνα με θερμοκρασίες άνω των 7 °C υπό σκιά. Ενεργή την ημέρα, αλλά και τη νύχτα τους ζεστούς μήνες (από τέλη άνοιξης έως αρχές φθινοπώρου). Στήνει ενέδρα για τη λεία της (βλ. Διατροφή) στο έδαφος και σπανιότερα σε θάμνους. Τα αρσενικά κρατούν επικράτειες τις οποίες διεκδικούν σθεναρά την άνοιξη, επιδιδόμενα σε μεταξύ τους μάχες. Οι μάχες είναι πολύ χαρακτηριστικές, με τα αρσενικά να τυλίγουν συνεχώς τα σώματά τους και αλληλο-σπρώχνονται με ανασηκωμένα τα κεφάλια, μια διαδικασία που εκλαμβάνεται συχνά ως ζευγάρωμα, λανθασμένα. Το ζευγάρωμα είναι πολύ πιο ήρεμη διαδικασία, χωρίς τυλίγματα, κατά την οποία τα δύο φίδια στέκονται το ένα δίπλα στο άλλο και ενώνουν τα γεννητικά τους όργανα. Ζευγαρώνει την άνοιξη (Απρίλιο έως και Μάιο) και τα θηλυκά γεννούν 4-20 νεογνά (ωοζωοτοκία) στα τέλη του καλοκαιριού ή τις αρχές του Σεπτεμβρίου. Ενηλικιώνεται μετά το 4ο ή 5ο έτος της ηλικίας της και μπορεί να ξεπεράσει τα 20 χρόνια ζωής. Όταν απειλείται συνήθως τυλίγεται σε στάση άμυνας, ενίοτε ανασηκώνει το κεφάλι από το έδαφος και προειδοποιεί συρίζοντας δυνατά. Θα δαγκώσει τον άνθρωπο μόνο αν αρπαχτεί ή πατηθεί, ή αν πλησιαστεί σε πολύ κοντινή απόσταση τη στιγμή που προειδοποιεί. Θα φύγει αμέσως μόλις της δοθεί χώρος.

 

Διατροφή

Τρέφεται με τρωκτικά, σαύρες, πτηνά, αμφίβια και στην πρώιμη ανήλικη φάση μπορεί να τραφεί και με μεγάλα ασπόνδυλα.

 

Δηλητήριο / Τοξίνες

Διαθέτει ισχυρό δηλητήριο με δράση κυρίως κυτταρολυτική και δευτερευόντως αιμοτοξική. Το δάγκωμα της χρήζει ιατρικής βοήθειας. Ενημερωθείτε για τις πρώτες ενέργειες μετά από δηλητηριώδες δάγκωμα στο σχετικό άρθρο: «Δάγκωμα φιδιού και Πρώτες Βοήθειες».

 

Μύθοι για το είδος

Οι μύθοι που στοιχειώνουν την οχιά είναι πάρα πολλοί. Κάποιοι από αυτούς παρατίθενται παρακάτω:

«Τις νύχτες με πανσέληνο οι οχιές ζευγαρώνουν με τις σμέρνες στις ακτές».

«Μερικά από τα αυγά της χελώνας περιέχουν οχιές».

«Όταν μια οχιά ζευγαρώνει γίνεται πολύ επιθετική προς τον άνθρωπο».

«Όταν μια οχιά έχει μικρά γίνεται πολύ επιθετική».

«Η οχιά κάθεται ακίνητη για να μας στήσει ενέδρα και να μας δαγκώσει».

«Οι ανήλικες οχιές είναι πιο επικίνδυνες από τις μεγάλες».

«Το δηλητήριο μεταξύ των φύλων της οχιάς διαφέρει σε ισχύ».

«Τα μικρά της οχιάς όταν γεννιούνται σκίζουν την κοιλιά της μητέρας και την τρώνε».

«Αν σκοτώσεις μια οχιά το ζευγάρι της ζητάει εκδίκηση».

Τίποτε από τα παραπάνω δεν ισχύει! Η κατάρριψη των παραπάνω μύθων (και άλλων) στο άρθρο «Μύθοι και Πραγματικότητα».

 

Απειλές / Πιέσεις

Η υποβάθμιση και η καταστροφή των ενδιαιτημάτων λόγω οικιστικής, τουριστικής, βιομηχανικής και αγρο-κτηνοτροφικής ανάπτυξης ή ρύπανσης, οι δρόμοι, οι πυρκαγιές, οι αδέσποτες γάτες, η εισαγωγή ξενικών θηρευτών (π.χ. κυνηγετικοί φασιανοί, παγώνια και μινκ), η λαθροσυλλογή και η εσκεμμένη θανάτωση, είναι οι κύριες απειλές και πιέσεις του είδους. Ως πιθανή απειλή μπορεί να θεωρηθεί και η εισαγωγή του ξενικού μύκητα που προσβάλει τα φίδια και έχει εντοπιστεί σε χώρες της Ευρώπης (Origgi et al. 2022), όχι όμως ακόμα στην Ελλάδα.

 

Καθεστώς κινδύνου

Αξιολογείται ως είδος Χαμηλού Κινδύνου (LC) στην Κόκκινη Λίστα της IUCN (2024) και στον Κόκκινο Κατάλογο των Απειλούμενων Ζώων της Ελλάδας (2023).

 

Καθεστώς προστασίας

Προστατεύεται από:

α) την Κοινοτική Οδηγία 92/43/ΕΟΚ (Παράρτημα IV)

β) τη Σύμβαση της Βέρνης (Παράρτημα II)

 

Βιβλιογραφικές αναφορές στο κείμενο

1. Ursenbacher, S., Schweiger, S., Tomović, L., Crnobrnja-Isailović, J., Fumagalli, L., & Mayer, W. (2008). Molecular phylogeography of the nose-horned viper (Vipera ammodytes, Linnaeus (1758)): Evidence for high genetic diversity and multiple refugia in the Balkan peninsula. Molecular Phylogenetics and Evolution 46(3): 1116-1128.

2. Thanou, E., Jablonski, D., Kornilios, P. (2023). Genome-wide single nucleotide polymorphisms reveal recurrent waves of speciation in niche-pockets, in Europe’s most venomous snake. Molecular Ecology 32(13): 3624-3640.

3. Origgi, F.C., Pisano, S.R.R., Glaizot, O., Hertwig, S.T., Schmitz, A. & Ursenbacher, S. (2022). Ophiodimyces ophiodiicola, Etiologic Agent of Snake Fungal Disease, in Europe since Late 1950s. Emerging infectious diseases 28(10): 2064–2068.

4. Crnobrnja-Isailović, J., Tomović, Lj., Dimaki, M., Jelić, D., Strugariu, A., Tudor, M., Strachinis, I., Ajtic, R., Sterijovski, B., Roussos, S.A., Kornilev, Y., Dyugmedzhiev, A., Mebert, K., Avci, A., Schweiger, S. & Cafuta, V. (2024). Vipera ammodytes (Europe assessment). The IUCN Red List of Threatened Species 2024: e.T62255A207991981.

5. Crnobrnja-Isailović, J., Tomović, Lj., Dimaki, M., Jelić, D., Strugariu, A., Tudor, M., Strachinis, I., Ajtic, R., Sterijovski, B., Roussos, S.A., Kornilev, Y., Dyugmedzhiev, A., Mebert, K., Avci, A., Schweiger, S. & Cafuta, V. (2024). Vipera ammodytes (Europe assessment). The IUCN Red List of Threatened Species 2024: e.T62255A207991981. 

6. Dimaki, M. (2023). Vipera ammodytes. The Greek Red List of Threatened Species. Available at redlist.necca.gov.gr.


Κάλεσμα αρσενικών:


Καθεστώς Κινδύνου:


Καθεστώς Προστασίας:

Συγγενικά είδη:

Μέγιστο μήκος μαζί με την ουρά έως 50 cm, συνήθως μικρότερο. Σώμα εύρωστο και κοντόχοντρο, κεφάλι φαρδύ με «μάγουλα» που προεξέχουν και ουρά κοντή που στενεύει απότομα με μυτερή απόληξη. Βασικό χρώμα...
Μέγιστο μήκος μαζί με την ουρά έως 65 cm, συνήθως μικρότερο και σπάνια μεγαλύτερο. Σώμα σχετικά εύρωστο και κοντόχοντρο, λιγότερο όμως από τις υπόλοιπες οχιές της χώρας. Κεφάλι σχετικά φαρδύ με...
Μέγιστο μήκος μαζί με την ουρά έως 120 cm, συνήθως όμως μικρότερο των 100 cm και εξαιρετικά σπάνια μεγαλύτερο των 120. Σώμα εύρωστο και κοντόχοντρο, κεφάλι φαρδύ με «μάγουλα» που προεξέχουν και...
Μέγιστο ολικό μήκος μαζί με την ουρά έως 80 cm, σπάνια περισσότερο (μέγιστο καταγεγραμμένο μήκος 105 cm). Κοντόχοντρο, εύρωστο, στιβαρό σώμα με πολύ πλατύ κεφάλι και κοντή ουρά που στενεύει...

Σχετικά Άρθρα:

Articles

Οικολόγοι που αμολάνε… φίδια!

Οικολόγοι που αμολάνε… φίδια!   Δεν υπάρχει ούτε ένας κάτοικος της χώρας μας σήμερα που να μην έχει ακούσει, έστω και μία φορά χαρακτηριστικά, ότι

Read More »
error: Content is protected !!